De Letterzetter

“Tussen de regels ritselt een revolutie”*

Op een zolderkamertje eenzaam en alleen een roman schrijven? In Kortrijk wordt dat clichébeeld al jaren doorbroken. Met haar officiële stadsdichterscollectief zet de Stad nu al bijna tien jaar in op talentontwikkeling van woordkunstenaars. Onder begeleiding van de Letterzetter krijgt jong schrijverstalent de kans om samen dingen uit te proberen, de blik open te trekken, en te leren van grote namen en van elkaar. Een aanpak die werkt, want de jongeren zijn ondertussen goed op weg om zelf een grote naam te worden.

« Entre les lignes bruisse une révolution »*

Seul dans un grenier à écrire un roman ? À Courtrai, ce cliché est brisé depuis des années. Avec son collectif officiel de poètes, la ville se concentre depuis près d’une décennie sur le développement des talents des artistes des mots. Sous la houlette du Letterzetter, les jeunes talents de l’écriture ont la possibilité d’expérimenter ensemble, d’ouvrir les yeux et d’apprendre des grands noms et les uns des autres. Une approche qui fonctionne, puisque les jeunes sont aujourd’hui en passe de devenir eux-mêmes de grands noms. 

Al sinds de start in 2015 staat Vincent Coomans van de Bib Kortrijk in voor de coördinatie van het stadsdichterscollectief. En hij is er nog steeds 100% van overtuigd dat de Stad indertijd de juiste keuze maakte:

Waarom is Kortrijk niet net als andere steden voor een stadsdichter gegaan? 

“Met een traditionele stadsdichter geef je poëzie dan wel letterlijk een plaats in de stad, maar daar blijft het vaak bij. Kortrijk wou echt inzetten op talentontwikkeling bij jongeren. Rond muziek waren er bijvoorbeeld al heel wat initiatieven, maar rond woord was er weinig of niks voor jongeren behalve het Conservatorium. Dus oké, de Stad wilde wel inzetten op een stadsdichter maar dan alleen als dat een hele beweging op gang trok. Het mocht niet beperkt blijven tot de aanstelling van een gekende dichter van wie je dan op maat gemaakte gedichten in de stad ziet verschijnen. Neen, we wilden echt jongeren tot schrijven aanzetten en hen een plek geven in de stad. 

Het was dan ook van bij de start duidelijk dat de focus moest liggen op het collectieve en op talentontwikkeling. Uit die twee voorwaarden is dan de idee van de Letterzetter gegroeid. De Letterzetter wordt telkens voor een periode van twee jaar aangesteld en krijgt van de Stad de opdracht om jonge woordkunstenaars te helpen doorstromen naar het professionele circuit. Die jongeren vormen echt een collectief. Ze werken niet gewoon toevallig in groep aan hun eigen werk, ze duwen elkaar vooruit en experimenteren en creëren samen.”  

De formule slaat duidelijk aan want er is ondertussen zelfs al een wachtlijst?

“Ja, het was in het begin trekken en sleuren om het initiatief bekend te maken maar met elke nieuwe Letterzetter kreeg het stadsdichterscollectief meer en meer vorm. Vandaag hebben we een hecht collectief van een 20-tal jongeren tussen 16 en 30 jaar. Ze zijn allemaal in de Kortrijkse regio geboren of wonen, werken of studeren hier. Het zijn stuk voor stuk jonge gasten met pakken talent maar die hun ding niet meteen kwijt konden in het reguliere aanbod. Bij de Letterzetter krijgen ze de kans om op hun eigen tempo te groeien en te leren van en met elkaar. 

Elke Letterzetter legt weer andere accenten, dus ze krijgen telkens nieuwe zaken mee. Soms stroomt er al eens een jongere uit bij de wissel van Letterzetter maar de meesten blijven overtuigd aan boord. Ze weten dat ze bij ons in een veilige en stimulerende omgeving hun talent kunnen verkennen. Om impact te blijven hebben, houden we het collectief beperkt tot 20. Dat maakt dat we nu inderdaad al twee jaar een wachtlijst hebben. Jongeren zien en voelen de positieve vibe van het collectief en willen er graag deel van uitmaken.”

Depuis le début, en 2015, Vincent Coomans, de la bibliothèque “Bib” de Courtrai, est chargé de coordonner le collectif de poètes de la ville. Et il est toujours convaincu à 100 % que la ville a fait le bon choix à l’époque :

Pourquoi Courtrai n’a-t-elle pas opté pour un “poète urbain”comme d’autres villes ? 

« Avec un “poète urbain” traditionnel, on peut littéralement donner à la poésie une place dans la ville, mais cela s’arrête souvent là. Courtrai voulait vraiment se concentrer sur le développement des talents chez les jeunes. Dans le domaine de la musique, par exemple, il existait déjà un certain nombre d’initiatives, mais dans le domaine des mots, il n’y avait rien ou presque pour les jeunes, à l’exception du conservatoire. D’accord, la ville voulait investir dans un poète urbain, mais à condition de mettre en place tout un mouvement. Cela ne doit pas se limiter à la nomination d’un poète connu dont les poèmes sur mesure sont ensuite publiés dans la ville. Non, nous voulions vraiment encourager les jeunes à écrire et leur donner une place dans la ville. 

Il était donc clair dès le départ que l’accent devait être mis sur le collectif et sur le développement des talents. L’idée du Letterzetter est née de ces deux conditions. Le Letterzetter est toujours nommé pour une période de deux ans et est chargé par la ville d’aider les jeunes artistes littéraires à passer dans le circuit professionnel. Ces jeunes forment vraiment un collectif. Ils ne se contentent pas de travailler en groupe sur leur propre travail, ils se poussent les uns les autres, expérimentent et créent ensemble ».  

Il s’agit clairement d’une bonne formule, car il y a même une liste d’attente aujourd’hui ?

« Oui, au début, il a fallu vraiment travailler pour faire connaître l’initiative, mais avec chaque nouveau Letterzetter, le collectif de poètes de la ville a pris de plus en plus forme. Aujourd’hui, nous avons un collectif soudé d’une vingtaine de jeunes âgés de 16 à 30 ans. Ils sont tous nés dans la région de Courtrai ou ils y vivent, y travaillent ou y étudient. Ce sont tous des jeunes qui ont beaucoup de talent mais qui n’ont pas trouvé leur voie dans l’offre habituelle. Au Letterzetter, ils ont la possibilité de grandir à leur propre rythme et d’apprendre les uns des autres. 

Chaque Letterzetter met l’accent sur des points différents, ce qui permet aux jeunes d’apprendre de nouvelles choses à chaque fois. Il arrive qu’un jeune quitte le Letterzetter, mais la plupart d’entre eux y restent avec conviction. Ils savent qu’ils peuvent explorer leur talent avec nous dans un environnement sûr et stimulant. Pour maintenir l’impact, nous limitons le nombre de membres du collectif à 20, ce qui signifie que nous avons une liste d’attente depuis deux ans maintenant. Les jeunes voient et ressentent l’ambiance positive du collectif et veulent en faire partie ». 

Schrijven lijkt nochtans iets heel individueels?

“Klopt, maar een collectief betekent niet noodzakelijk dat de leden alles samen moeten creëren. Ze engageren zich uiteraard om regelmatig samen te komen en aan gezamenlijke projecten te werken, maar het doel van het collectief is niet de publicatie van een boek of gedichtenbundel. Ons doel is dat elk van de jongeren als literaire maker groeit. Ze maken dus binnen het collectief in de eerste plaats werk van hun eigen ambities en werkpunten. Die kunnen heel uiteenlopend zijn: van het kweken van podiumprésence tot het vinden van een uitgever. Niets is in steen gebeiteld. De jongeren bepalen samen met de Letterzetter welke richting ze uitgaan. 

De activiteiten zijn in die zin ook door de jaren heen geëvolueerd. Het zomerkamp kreeg een nieuwe invulling, we hebben ondertussen de maandelijkse ‘Echokamers’ waarin de jongeren in de diepte aan hun makerschap werken, het collectief neemt deel aan projecten van bijvoorbeeld kunstencentrum BUDA of Designregio Kortrijk, of zet zelf samenwerkingen op met bijvoorbeeld Howest. En dan is er uiteraard als hoogtepunt Memento. 

Dit woordkunstenfestival ontstond ook heel organisch vanuit het collectief. Na een paar jaar werking voelden we dat het een beetje ontbrak aan ‘momentum’; de jongeren hadden nood aan een presentatiemoment om naar toe te werken, als een soort artistieke stok-achter-de-deur zeg maar. Memento is klein begonnen maar neemt ondertussen de hele stad in. Elk jaar staat in het teken van één artistiek thema en het collectief werkt gedurende het hele jaar rond dat thema. Met Memento versterken ze meteen ook hun netwerk: de gekende namen die op de affiche staan komen niet gewoon optreden om daarna meteen weer te vertrekken. Ze gaan in gesprek met het collectief en werken met hen samen. 


Doorheen al die wisselende activiteiten zorgen wij van onze kant voor één grote constante: een goede ondersteuning en omkadering. Het is belangrijk dat het collectief niet alleen een werkplek of een springplank voor een carrière is, maar in de eerste plaats een sociale plek, waar de jongeren zich thuisvoelen. Dat hebben we extra hard gemerkt tijdens de COVID-19-pandemie. Anneleen Van Offel heeft toen als Letterzetter alles uit de kast gehaald om het groepsgevoel en de verbondenheid te behouden en te versterken, en dat is haar ook gelukt. Vandaag hebben we een hechte groep van jonge makers die elkaar respecteren en steunen, en die open ervaringen delen en feedback geven.”

Memento heeft al een stevige plek veroverd in de stadsagenda, maar er zijn ondertussen nog andere literaire initiatieven gegroeid?

“Ja, naast en in het kielzog van de Letterzetter is een heel aanbod rond literatuur en woordkunst uitgegroeid. Je merkt echt wel een kruisbestuiving, het ene initiatief stuwt het andere voort. Op het vlak van talentontwikkeling hebben we ondertussen een mooi gevarieerd aanbod, met het Conservatorium en het Letterzetterscollectief, maar evengoed met bijvoorbeeld jeugdcultuurcentrum De Stroate, waar ze werken rond slam poetry. 

En ook rond presentatie is het aanbod stevig gegroeid. Voor de Kortrijkzaan is dat gewoon de max. Er was al de klassieker Het Penhuis, waar literatuurliefhebbers in een intieme setting met hun favoriete auteurs kunnen kennismaken. Nu is er Memento waar (pre)debutanten en het collectief zich presenteren aan een breed publiek. Sinds kort is er ook de grootschalige boekenbeurs Boektopia, die bezoekers trekt vanuit heel Vlaanderen. Er valt dus in Kortrijk rond literatuur letterlijk van alles te beleven. Dit biedt meteen ook voor jonge makers een pak doorstroomkansen. Zo kunnen leden van het collectief doorgroeien tot ambassadeur van Memento en op hun beurt jonge talenten onder de vleugels nemen. Daarmee is de cirkel mooi rond.”

Betekent dit dat je met het Letterzettersinitiatief alles hebt bereikt wat je wilde bereiken?

“We blijven ambitieus natuurlijk. In de eerste plaats willen we het netwerk van de jonge woordkunstenaars nog versterken. Zo blijven we continu zoeken naar betalende opdrachten voor ons collectief waardoor ze ervaring opbouwen en hopelijk weer andere opdrachten kunnen binnenhalen. We hebben bijvoorbeeld al geëxperimenteerd met residenties van woordkunstenaars in bedrijven. In Nederland werkt die formule goed maar in Vlaanderen komt dat minder goed van de grond, merken we. 

Meer internationale samenwerking is trouwens ook nog één van onze ambities. We werken nu al nauw samen met Tilburg maar het literaire ‘grensverkeer’ mag best nog wat intenser. Taal speelt daar natuurlijk wel een rol; zo is samenwerking met Frankrijk minder evident. Maar dan nog zien we wel wat mogelijkheden die we graag in de toekomst willen verkennen: samenwerking tussen woordkunstenaars en illustratoren bijvoorbeeld, een grensoverschrijdende editie van Memento, enz.

* Deze slagzin is van de huidige Letterzetter Astrid Haerens. Het is een knipoog naar het gekende gedicht van Lucebert en betekende meteen het startschot van haar Letterzetterschap.

L’écriture, cependant, semble être quelque chose de très individuel ?

« C’est vrai, mais un collectif ne signifie pas nécessairement que les membres doivent tout créer ensemble. Ils s’engagent évidemment à se rencontrer régulièrement et à travailler sur des projets communs, mais l’objectif du collectif n’est pas la publication d’un livre ou d’un recueil de poèmes. Notre objectif est que chacun des jeunes grandisse en tant que créateur littéraire. Au sein du collectif, ils travaillent donc avant tout sur leurs propres ambitions et points de travail. Ceux-ci peuvent être très divers : d’acquérir plus de présence sur scène jusqu’à trouver un éditeur. Rien n’est figé. Les jeunes décident de la direction à prendre en coordination avec le Letterzetter.

En ce sens, les activités ont également évolué au fil des ans. Le camp d’été a été réinterprété, nous avons maintenant les « salles d’écho » mensuelles dans lesquelles les jeunes travaillent en profondeur sur leur métier, le collectif participe à des projets du centre d’art BUDA ou de Designregio Kortrijk, par exemple, ou met en place ses propres collaborations avec Howest, par exemple. Et puis, bien sûr, il y a l’événement Memento comme point culminant. 

Ce festival d’art verbal est également né de manière très organique du collectif. Après quelques années de fonctionnement, nous avons ressenti un certain manque d’élan ; les jeunes avaient besoin d’un moment de présentation pour travailler, comme un encouragement artistique, pour ainsi dire. Memento a commencé à petite échelle et s’étend aujourd’hui à toute la ville. Chaque année est consacrée à un thème artistique et le collectif travaille autour de ce thème tout au long de l’année. Avec Memento, ils renforcent également leur réseau : les grands noms à l’affiche ne viennent pas seulement pour se présenter et repartent immédiatement après, non, ils discutent avec les jeunes du collectif et travaillent avec eux. 

À travers toutes ces activités changeantes, nous assurons une constante nous-mêmes : un bon soutien et un bon encadrement. Il est important que le collectif ne soit pas seulement un lieu de travail ou un tremplin pour une carrière, mais avant tout un lieu social, où les jeunes se sentent chez eux. Nous l’avons constaté avec acuité lors de la pandémie de COVID-19. À l’époque, Anneleen Van Offel, en tant que Letterzetter, a tout mis en œuvre pour maintenir et renforcer l’esprit de groupe, et elle y est parvenue. Aujourd’hui, nous avons un groupe soudé de jeunes créateurs qui se respectent et se soutiennent mutuellement, et qui partagent ouvertement leurs expériences et donnent leur avis.”

Memento s’est déjà assuré une place solide dans l’agenda de la ville, mais encore d’autres initiatives littéraires ont vu le jour entre-temps ?

« Oui, parallèlement et dans le sillage du Letterzetter, toute une série d’initiatives autour de la littérature et de l’art des mots se sont développées. On remarque vraiment une pollinisation croisée, une initiative propulsant l’autre. Dans le domaine du développement des talents, nous disposons désormais d’une offre intéressante et variée, avec le conservatoire et le collectif Letterzetters, mais aussi, par exemple, avec le centre culturel pour les jeunes De Stroate, où l’on travaille sur la poésie slam. 

En ce qui concerne la présentation, l’offre s’est également étoffée. Il y avait déjà le formule “Het Penhuis”, où les amateurs de littérature peuvent faire connaissance avec leurs auteurs préférés dans un cadre intime. Il y a maintenant “Memento”, où les (pré)débutants et le collectif se présentent à un large public. Récemment, le salon du livre à grande échelle “Boektopia” a attiré des visiteurs de toute la Flandre. Il y a donc littéralement beaucoup à faire autour de la littérature à Courtrai. Cela offre également de nombreuses opportunités aux jeunes auteurs. Ainsi, les membres du collectif peuvent devenir des ambassadeurs de Memento et prendre à leur tour de jeunes talents sous leurs ailes. La boucle est ainsi bouclée.”

Cela signifie-t-il que vous avez atteint tous vos objectifs avec l’initiative de Letterzetter ?

« Nous restons ambitieux, bien sûr. Tout d’abord, nous voulons renforcer le réseau des jeunes artistes des mots. Par exemple, nous recherchons continuellement des commandes payantes pour notre collectif, ce qui leur permettra d’acquérir de l’expérience et, nous l’espérons, d’obtenir d’autres commandes. Par exemple, nous avons déjà expérimenté avec des résidences d’artistes des mots dans des entreprises. Cette formule fonctionne bien aux Pays-Bas, mais nous avons remarqué qu’elle ne décolle pas aussi bien en Flandre. 

Une plus grande coopération internationale est également l’une de nos ambitions. Nous travaillons déjà en étroite collaboration avec Tilburg, mais le « trafic frontalier » littéraire pourrait être plus intense. La langue joue évidemment un rôle ; la coopération avec la France est moins évidente. Mais nous voyons tout de même quelques possibilités que nous aimerions explorer à l’avenir : la coopération entre artistes des mots et illustrateurs, par exemple, une édition transfrontalière de Memento, etc.”

* Ce slogan est celui de l’actuelle Letterzetter Astrid Haerens. Il s’agit d’un clin d’œil au célèbre poème de Lucebert, qui a immédiatement marqué le début de sa carrière de lettreuse.

Reportage: Conny Van Gheluwe

Vertaling: Saskia Tartrat

Talent à l’honneur

Nous voulons mettre les talents émergents sur le devant de la scène à travers une série de portraits de créateurs dans les régions du GECT Flandre occidentale / Flandre – Dunkerque – Côte d’Opale et du GECT Eurométropole Lille-Kortrijk-Tournai.

Makers in de kijker

Wij willen opkomend talent op de kaart zetten door een reeks portretten en beschouwingen over makers in de regio’s van de EGTS West-Vlaanderen / Flandre – Dunkerque – Côte d’Opale en de EGTS Eurometropool Lille-Kortrijk-Tournai.

Une coproduction de – Een coproductie van Flandres TélévisionBolwerk & Transforum. Avec le soutien de – Met steun van Région Hauts-de-France & Vlaamse Overheid.

Laisser un commentaire

En savoir plus sur Francobelge.news

Abonnez-vous pour poursuivre la lecture et avoir accès à l’ensemble des archives.

Continue reading