« En France, on a l’impression que les gens ont parfois peur des artistes »

Expert de l’émergence artistique, Olivier a lancé le programme happynest avec le collectif Superamas. Le but : professionnaliser les jeunes talents dans les Hauts-de-France. Mise en réseau, ouverture à l’internationale… l’équipe veut placer les artistes débutants dans les meilleures conditions.

“In Frankrijk hebben mensen precies soms schrik voor kunstenaars”

Olivier, expert in opkomend artistiek talent, lanceerde samen met het collectief Superamas het happynest-programma. Doel? Het professionaliseren van jonge talenten in Hauts-de-France. Via netwerking, toegang tot de internationale scene,… wil het team ervoor zorgen dat beginnende kunstenaars in de beste omstandigheden kunnen werken.

Avant de lancer la discussion, mettons-nous d’accord sur le sujet : quelle serait votre définition de l’artiste émergent ?

C’est un artiste qui a peu d’expérience, quel que soit son âge. On peut démarrer une carrière de metteur en scène ou de chorégraphe à 40 ans en ne connaissant rien à la production. On n’est plus émergent quand on a déjà monté son deuxième projet.

Concrètement, qu’est-ce que vous proposez aux artistes avec le programme happynest ?

Manier une équipe jusqu’à la création, c’est délicat. Il y a des problèmes humains, financiers, logistiques… Avec happynest, on les accompagne sur ces questions et aussi sur l’artistique. Quand tu accompagnes une équipe sur des problèmes techniques, il n’y a pas trop d’affect. Mais quand il s’agit d’artistes, il faut s’apprivoiser. Les artistes doivent sentir à quel degré on va s’investir dans leur projet. On veut savoir ce qui les motive à monter un spectacle. Ils arrivent, ils sont intimidés. On brise la glace, on est artistes comme eux, tout va bien. C’est au maximum horizontal. C’est plus un partage qu’un apprentissage type maître-élève. On est comme des grands frères.

Des « grands frères » avec une large expérience…

L’association Superama trouve son origine dans un collectif d’artistes franco autrichiens, à la fin des années 1990. On est arrivé dans la performance à travers la danse contemporaine. On a travaillé à Paris, mais Paris n’était pas pour nous, on s’est expatrié. Nos spectacles sont devenus anglophones. Et quand tu es Français et que tu te produis en anglais, tu ne joues plus en France. C’est le tarif à payer. La contrepartie, c’est qu’on se sentait beaucoup mieux en Flandre belge et en Autriche. On travaillait à la flamande, avec un esprit rock’n’roll, très peu de subventions et beaucoup de co-producteurs.

Comment est venue l’idée d’un accompagnement pour les artistes ?

Quand on est revenu en France, on s’est associé à la Maison de la Culture d’Amiens. On est rentré dans le système français. Et puis, est arrivé à la question de la médiation culturelle. C’était le gros point d’interrogation parce qu’on n’avait jamais fait ça. J’avais 45 ans, on faisait des propositions : des modules avec des artistes du conservatoire, l’école de design d’Amiens… Des ateliers pour satisfaire à nos obligations culturelles sans que ce soit un vrai projet construit. Ça ne faisait pas trop sens, on ne se sentait pas à l’aise. On s’est dit que si on pouvait amener le même esprit que celui qu’on a reçu en Flandre, on apporterait notre expérience aux jeunes artistes pour leur ouvrir des portes. On en a parlé à la Maison de la Culture. La Région a dit pourquoi pas. La première année, on a sélectionné trois artistes. On les a accompagnés avec un programme embryonnaire.

Vous misez beaucoup sur l’échange, la mise en commun…

Les artistes qui veulent de l’argent et se barrer avec la valise, ça ne nous intéresse pas. Je suis direct avec eux, parce que ça n’a aucun sens, ni pour eux, ni pour nous. Il faut que les artistes soient disponibles pour des périodes de travail en commun, de septembre à décembre. On travaille avec six artistes dont trois artistes belges en partenariat avec Buda Kunstencentrum (à Courtrai en Belgique, NDLR). Chaque artiste présente son travail aux autres en anglais. On travaille ensemble avec des artistes expérimentés sur le son, la lumière, la scénographie… Et là, on voit la différence entre les Belges, à l’aise avec le format, et les Français, qui le sont un peu moins. Dans un deuxième module, chaque artiste invite un spécialiste en lien avec son projet. Un sociologue, un jardinier, un pratiquant d’arts martiaux… Dans le troisième module, on teste les outils de travail sur le plateau.

Vous avez évoqué l’état d’« intimidation » des jeunes artistes lorsque vous les rencontrez… Comment expliquez-vous cette vulnérabilité exacerbée ?

Une compagnie de théâtre, c’est pas un groupe de rock. En France, une jeune compagnie vit l’humiliation permanente. Quand ces jeunes artistes écrivent à des gens, d’une part, les mails des programmateurs ou directeurs de théâtre sont rarement partagés, et d’autre part, ces gens ne répondent jamais. Quand on rencontre les artistes, ils sont traumatisés, c’est kafkaïen. Les subventionneurs te disent que tu n’as aucune chance pour tes dossiers parce que tu n’es pas visible. Mais tu n’es pas visible parce qu’aucun théâtre ne te répond. Même si tu es visible, ils ne viendront pas, parce qu’ils sont trop occupés. Tu es face à une situation insoluble que tout le monde fuit. Parfois, tu sors d’un rendez-vous avec une institution plus paumé que tu n’es rentré. Et tu te dis que c’est foutu. En Flandre belge, ce n’est pas le cas.

Vous observez une réelle différence dans la façon de considérer les jeunes artistes de l’autre côté de la frontière ?

En Flandre, les artistes évoluent dans un monde bienveillant. Il y a une relation plus juste envers les artistes. Cela ne signifie pas que les programmateurs leur disent oui, mais quand ils leur parlent, ils essaient de comprendre leur projet et ils les orientent. En Belgique, des personnes m’ont beaucoup aidé sans me donner d’argent ou de lieu. Il y a une espèce d’intelligence, de compréhension. Ce n’est pas grand’chose, mais ça peut beaucoup aider. En France, on a l’impression que les gens ont parfois peur des artistes.

Là, on a parlé des institutions… Voyez-vous également une distinction entre les artistes français et les artistes flamands ?

Au même âge, la maturité artistique est plus développée chez les artistes flamands. Bruxelles est une plaque tournante. Les jeunes artistes belges sortent de l’école, certains sont déjà dans de grosses compagnies, ils côtoient des artistes expérimentés… Les artistes français se retrouvent seuls. Les Flamands savent collaborer, ils ont une compréhension de la performance. C’est pas le « théâtre à papa ». C’est pas Molière ! C’est à se demander ce qu’ils font dans les écoles en France. Tu acquiers la liberté quand tu te libères de tes prérequis artistiques. Le virage s’opère quand tu découvres ton propre langage en l’ayant confronté aux autres.

En début de parcours, l’artiste découvre aussi l’aspect économique du monde du spectacle…

C’est le parcours du combattant. On les aide à comprendre les rouages. On lit leur dossier de subvention. Ils savent tous que c’est aussi du business, que tu dois faire réseau. Ceux qui l’ignorent, c’est parce qu’ils sont trop émergents. Et là, on ne les prend pas, sinon ils vont rater notre programme. happynest, c’est le moment où t’as décidé d’être professionnel. Et t’es plus en train d’essayer avec tes copains. On l’a tous fait, merdouiller avec trois bouts de chandelle, le papa qui fait le décor dans son atelier… Nous, on les installe dans un réseau professionnel. Il faut qu’ils soient un peu aguerris.

Le COVID a-t-il laissé des traces dans votre activité ?

Depuis le Covid, on reçoit moins de dossiers. On est passé d’une soixantaine à une quarantaine de projets. On a senti que les compagnies étaient fragiles. Le phénomène d’embouteillage était très clair. Personne ne prenait de nouveaux projets. Là, ça remonte… J’aimerais que le projet happynest continue après nous. Quand des artistes font des choses pour les autres artistes, ça renforce le milieu. Tout le monde y gagne.

Vooraleer we van start gaan, misschien toch eventjes scherpstellen wat jij begrijpt onder opkomend talent?

Dat zijn kunstenaars die nog maar weinig ervaring hebben, ongeacht hun leeftijd. Je kan op je veertigste starten als regisseur of choreograaf en niets weten over productie. Eens je je tweede project al op touw hebt gezet, ben je geen opkomend kunstenaar meer.

Wat hebben jullie met het happynest-programma concreet voor kunstenaars te bieden?

Een team in goede banen leiden tot aan een voorstelling, dat is niet simpel. Je hebt de menselijke problemen, de financiële, logistieke,… Met happynest helpen we hen met al deze issues, maar ook met het artistieke luik. Een team doorheen technische problemen helpen, daar komt niet zoveel bij kijken. Maar op artistiek vlak ligt dat anders. Je moet de kunstenaars goed begrijpen. Ze moeten voelen hoever wij willen gaan in ons engagement voor hun project. Wij willen weten wat hen drijft om een voorstelling te maken. Wanneer ze bij ons arriveren, zijn ze vaak overweldigd. Een belangrijke ijsbreker is dat wij zelf ook kunstenaars zijn, net als zij. We houden het zo horizontaal mogelijk. Het gaat meer om het uitwisselen van kennis dan om een meester-leerling relatie. We zijn zowat hun grote broers.

Grote broers, maar dan wel met een uitgebreide ervaring…

Superama is ontstaan uit een Frans-Oostenrijks kunstenaarscollectief eind jaren 1990. Via hedendaagse dans zijn we bij performance beland. We hebben in Parijs gewerkt, maar dat bleek niets voor ons te zijn, dus zijn we naar het buitenland vertrokken en Engelstalige voorstellingen beginnen maken. En als je Fransman bent en in het Engels produceert, dan kan je niet meer optreden in Frankrijk. Dat is de prijs die je betaalt. Aan de andere kant voelden we ons gewoon veel beter thuis in Vlaanderen en in Oostenrijk. We werkten op zijn Vlaams, een beetje rock-’n-roll, met weinig subsidies en veel coproducenten.

Vanwaar de idee om kunstenaars te gaan begeleiden?

Toen we naar Frankrijk terugkeerden, zijn we beginnen werken met la Maison de la Culture van Amiens. Zo kwamen we in het Franse systeem terecht. En toen dook de kwestie van culturele bemiddeling op. Dat was een groot vraagteken omdat we dat nog nooit hadden gedaan. Ik was 45 en ik kreeg diverse voorstellen: modules met kunstenaars van het conservatorium, de designschool van Amiens,… Losse workshops om aan onze culturele verplichtingen te voldoen zonder dat we echt werk maakten van een project. Dat leidde niet echt tot iets en we voelden ons daar niet goed bij. Dus zeiden we tegen onszelf: wat als we nu eens vanuit diezelfde Vlaamse spirit zouden werken die wij hadden ondervonden, en onze ervaring aan jonge kunstenaars zouden doorgeven om deuren voor hen te openen? We zijn daarover in gesprek gegaan met la Maison de la Culture. De Région Hauts-de-France had geen bezwaar. Het eerste jaar hebben we in een pilootproject drie kunstenaars geselecteerd en begeleid.

Jullie leggen sterk de nadruk op uitwisseling, op samen maken…

Kunstenaars die geld willen verdienen en altijd hun valies hebben klaarstaan, dat interesseert ons niet. Ik zeg dat ook heel open, want het heeft geen zin om hun tijd en die van ons te verspelen. Kunstenaars moeten beschikbaar zijn om gedurende een langere periode samen te werken, van september tot december. We werken met zes kunstenaars, waaronder drie Belgische in samenwerking met Buda Kunstencentrum in Kortrijk. Elke kunstenaar stelt zijn werk in het Engels aan de groep voor. Wij werken samen met experten in licht, geluid, scenografie,… En daar zie je al het verschil tussen de Belgen, die zich goed voelen in zo’n format, en de Fransen, die dat minder gewoon zijn. In een tweede luik nodigt elke kunstenaar een specialist uit met een inhoudelijke link naar zijn project. Dat kan een socioloog zijn, een tuinontwerper of iemand die thuis is in martial arts. In het derde luik testen ze hun werk uit op het podium.

Je had het over het feit dat jonge kunstenaars zich ‘overweldigd’ voelen wanneer je ze voor het eerst ontmoet. Hoe verklaar je die extra kwetsbaarheid?

Een theatergezelschap is geen rockband. In Frankrijk krijgt een jong gezelschap zowat continu het deksel op de neus. Wanneer jonge kunstenaars mensen aanschrijven, worden mails van programmatoren of theaterdirecteurs ofwel zelden gedeeld, ofwel krijgen ze geen antwoord. Als je kunstenaars ontmoet, lijken ze wel getraumatiseerd. Het is ook absurd: je krijgt van subsidiënten te horen dat je dossiers geen enkele kans maken omdat je niet zichtbaar bent. Maar je kan gewoon niet zichtbaar zijn als geen enkel theater antwoordt. En zelfs al ben je zichtbaar, dan komen ze nog niet, want ze zijn te druk bezet. Dat is gewoon een straatje zonder einde, waar iedereen voor wegvlucht. Het gebeurt vaak dat je uit een overleg met een instelling stapt met meer vragen in plaats van antwoorden. En dan maak je jezelf wijs dat het geen zin meer heeft. In Vlaanderen is dat niet het geval.

Je ziet dus aan de andere kant van de grens echt een verschil in de manier waarop jonge kunstenaars worden bekeken?

In Vlaanderen kunnen kunstenaars groeien in een wereld die positief staat tegenover hen. De relatie met kunstenaars is er gewoon fairer. Dat wil niet zeggen dat alle programmatoren meteen ja antwoorden, maar als je met hen praat doen ze op zijn minst wel moeite om je project te begrijpen en zetten ze je op de goede weg. In België hebben mensen me goed vooruitgeholpen zonder dat ze me geld of een locatie ter beschikking stelden. Er is een soort begrip. Dat lijkt misschien niet veel maar dat kan echt wel een groot verschil maken. In Frankrijk krijg je soms de indruk dat mensen schrik hebben voor kunstenaars.

We hadden het over instellingen, maar zie je ook een verschil tussen Franse en Vlaamse kunstenaars?

Jonge Vlaamse kunstenaars zijn meer matuur op artistiek vlak dan hun Franse tegenhangers. Brussel is een draaischijf. Jonge, Belgische kunstenaars die net uit de schoolbanken komen zijn vaak al aan de slag binnen een groot gezelschap, ze staan zij aan zij met ervaren kunstenaars. Franse kunstenaars staan er vaak alleen voor, terwijl de Vlaamse kunstenaars weten samen te werken, ze snappen hoe een voorstelling werkt. Dat is geen ‘théâtre à papa’. Het is geen Molière! Je kan je afvragen wat ze eigenlijk doen in het Franse onderwijs. Je krijgt vrijheid wanneer je je hebt losgemaakt van je artistieke kader. Die verschuiving komt er wanneer je je eigen taal vindt door de confrontatie met anderen.

Bij het begin van hun loopbaan worden kunstenaars ook geconfronteerd met het business-aspect van een voorstelling…

Ja, dat is een hindernissenparcours. We helpen hen begrijpen hoe dat werkt. We nemen bijvoorbeeld hun subsidiedossier door. Ze beseffen allemaal dat het eigenlijk gaat om een bedrijf runnen, dat je je netwerk moet uitbouwen. En als ze dat niet beseffen, dan is het omdat ze nog niet ver genoeg staan. Kunstenaars in die fase begeleiden we niet want ze zouden toch niks aan ons programma hebben. Happynest is er vanaf het moment dat je beslist hebt om professioneel met kunst bezig te zijn, als je een stap verder wil gaan dan een paar experimentjes met vrienden. We hebben dat allemaal gedaan, wat zitten prutsen met drie stukjes kaars, papa die het decor in zijn garage in elkaar timmert… Wij lanceren hen binnen een professioneel netwerk. Ze moeten daar een beetje geroutineerd voor zijn.

Heeft covid een impact gehad op jullie werking?

Sinds covid krijgen we duidelijk minder dossiers. We zijn van zowat 60 naar 40 projecten per jaar gegaan. We hebben met zijn allen gezien hoe kwetsbaar gezelschappen zijn. De werkloosheid in de sector was heel opvallend. Niemand wou nog nieuwe projecten aannemen. Nu begint dat stilaan terug te komen. Ik zou graag hebben dat happynest ook na ons wordt verdergezet. Wanneer kunstenaars dingen doen voor andere kunstenaars, dan versterkt dat de artistieke wereld. Iedereen wint erbij.

Talent à l’honneur

Nous voulons mettre les talents émergents sur le devant de la scène à travers une série de portraits de créateurs dans les régions du GECT Flandre occidentale / Flandre – Dunkerque – Côte d’Opale et du GECT Eurométropole Lille-Kortrijk-Tournai.

Makers in de kijker

Wij willen opkomend talent op de kaart zetten door een reeks portretten en beschouwingen over makers in de regio’s van de EGTS West-Vlaanderen / Flandre – Dunkerque – Côte d’Opale en de EGTS Eurometropool Lille-Kortrijk-Tournai.

Une coproduction de – Een coproductie van Flandres Télévision, Bolwerk & Transforum. Avec le soutien de – Met steun van Région Hauts-de-France & Vlaamse Overheid.