We bevinden ons aan oude kalkovens gebouwd rond 1840 aan de Rivage Saint André, in Chercq bij Doornik. Wilde planten hebben wortel geschoten bovenop dit industrieel complex. We stappen op het pad door de vegetatie en een eerste herdenkingstotem trekt de aandacht. Op een metalen paal – niet dikker dan de bomen die hier groeien – bevindt zich een stenen schijf met de naam ‘Jean Bonnet’. Nog op de schijf: zijn geboorte- en overlijdensdatum en een kubus volgeschreven met boodschappen. “Je streed immer voor veiligheid en menselijke waardigheid”, schreef iemand.

Jean Bonnet werd geboren in Chercq en overleed op 14 februari 2015. Hij was een communistisch militant en gemeenteraadslid met een open geest en een sterke wil, steeds paraat om werknemers te verdedigen. Op deze plek komt alles symbolisch samen, bovenop deze kalkovens, stille getuigen van het hard labeur van arbeiders die hier kalksteen delfden.

Terwijl het pad klimt komen we meer en meer herdenkingstotems tegen. Er staan er een honderdtal. Maar opgelet: ze zijn niet allemaal ‘in gebruik’. Best origineel: hier kom je zelf bij leven je plekje kiezen én het kunstwerk dat je totem zal sieren. Je kan hier dus perfect namen zien van mensen die zich nog in een uitstekende gezondheid bevinden en die volop van het leven profiteren. En iedereen met een totem hoopt natuurlijk dat zijn of haar assen zo laat mogelijk in dit natuurplekje belanden.

Een gek idee van bij de start

“Ik was de zoekertjesrubriek  in een gratis blad aan het doornemen en mijn oog viel op een advertentie die meldde dat er een kalkoven te koop stond”, herinnert zich Domino Favot. Hij is een overtuigd carnavalist in Doornik: zijn vleugje gekheid maakt deel uit van zijn dna. Domino contacteerde zijn vriend Mathieu Wilput die er op zijn beurt twee andere kameraden – architecten – bij vroeg voor hun advies.

De vier stichtten samen FaMaWiWi, een naam die verwijst naar de beginletters van hun vier namen:  Dominique Favot, Eric Marchal, Mathieu Wilput en Quentin Wilbaux.

Ze wilden samen de kalkovens kopen. “We hadden concurrentie: een juwelier uit Doornik die er een exporuimte wilde maken en een Vlaamse ondernemer die alles wilde platgooien om de stenen te kunnen recupereren!” Pure heiligschennis was dit voor de vier vrienden. Zij tekenden op 1 april het aankoopcontract. En dat was geen grap!

Een titanenwerk

Je had wat verbeelding nodig om in 1997 het volle potentieel van deze plek te kunnen inschatten. De omwonenden gebruikten de plek om afval te dumpen. “Dit was hier het containerpark van Vaulx en Chercq gedurende twintig jaar! We hebben hier tonnen vuiligheid geruimd: wasmachines, vuilzakken, oude fietsen en zelfs een testament. Dat was misschien een teken…” glimlacht een schalkse Domino Favot, “Men aanzag ons als gekken!”

Een gelukkig toeval: deze plek werd beschouwd als een industriële ruïne, maar is omgeturnd naar een natuurgebied dankzij een zeldzame orchidee die op de top groeit.

Eenmaal de site verworven moesten de vier vrienden er nog een bestemming voor vinden. Ook dat deden ze op een weinig gebruikelijke wijze. “Op een kerstavond kon elk van ons fantaseren over de site. Op het eind van de avond  kwamen we uit op een bar, of een dancing aan de oever van de Schelde. We zouden er goed geld mee kunnen maken. Maar dat was absoluut niet wat we wilden. We wilden respect voor deze plek, voor deze zeldzaam poëtische plek. Dit stond voor alles.” Van daaruit ontstond geleidelijk aan de idee voor de ‘Passeurs de Mémoire’.

Je bent stof…

“Bij de start hebben we een toelating moeten vragen om assen te verstrooien, want dit was verboden in België. Drie jaar later werd het overal toegelaten, men mag sedertdien overal waar men wil as verstrooien”, vertelt Domino op onze wandeling. “Op een dag kwam er een dame langs die al gekscherend zei dat deze plek bezield was. Dat leek me eigenlijk best aannemelijk. Ik heb pas later begrepen dat de aarde van de oude begraafplaats van St Quentin – met vast ook stoffelijke resten – hier gestort is. Dus ja, dan zullen zich hier wel effectief veel zielen bevinden.”

De kunst van de herinnering

We kruisen een herdenkingstotem versierd met een clownsneus. “Deze meneer was een nar, heel levendig en vrolijk. Elk jaar plaatsen zijn kinderen een nieuwe rode neus op zijn totem.” Op de top vinden we silhouetten, koppels bevinden zich naast elkaar. “Dat doet me ook denken aan een dame – ze is nog steeds in leven – die haar herdenkingstotem liet plaatsen. Voor die gelegenheid stuurde ze uitnodigingen naar haar vrienden om mee haar ‘tweede verblijf’ te komen inhuldigen. Ze heeft dat gevierd met champagne!”

Op een kunstwerk vinden we de zin “Je suis car tu es donc je deviens pour t’aider à être”, een herinnering aan de de bekende bioloog Albert Jacquard, geneticus en Frans essay-schrijver. Hij populariseerde wetenschap met zijn teksten en heeft steeds een humanistisch discours gebracht, gericht op collectief bewustzijn. Hij schreef: “Mijn doel is niet om de samenleving van morgen te maken, wel om aan te tonen dat die niet hoeft te lijken op die van vandaag.”

Albert Jacquard was na een zwaar ongeval verminkt in het gelaat en weigerde nog in de spiegel te kijken. “Toen hij door de ingang van onze herdenkingstuin liep viel een last van zijn schouders. Hij verzoende zich met zichzelf en met zijn situatie”, herinnert zich een geëmotioneerde Domino. Jacquard was bekoord door het project van de ‘Passeurs de Mémoire” en bood hen een conferentie en ondersteuning. Deze totem is een herinnering aan deze man.

Het is de dood die de plek levend maakt, maar niet alleen dat…

Aan de voet van de kalkovens bevinden zich grote zalen met een opening naar de Schelde. Het zijn plekken voor tentoonstellingen, evenementen en ontmoetingen. Aan de zijkant vind je de oude stallen voor de paarden die kalksteen vervoerden. Dit zijn nu ateliers geworden voor beeldhouwers, smeden en designers…

“En dan is er nog de tuin, met de sporen naar leven via de herinneringstotems. Ik heb de mijne al, hierboven. Mijn assen hoeven er niet speciaal verstrooid te worden, het is gewoon een spoor van mijn passage hier”, zegt Comète die net zoals Nicolas, Maud en Geneviève lid zijn geworden van FaMaWiWi. “Het is een plek met zicht op de Schelde, het is hier rustig en veel mensen zijn geroerd door deze plek. Je kan ons bezoeken met Allerheiligen, net zoals de andere begraafplaatsen. Het enige verschil is dat er hier muzikanten zijn. Voor mij is dat een moment van poëzie tijdens mijn overpeinzingen. Dit is meer een viering van het leven dan van de dood.”

Om de cirkel van de levensloop rond te maken is sedert vorig jaar een ‘Geboortetuin’ in gebruik genomen. Op 25 november om 10 uur 30 wordt de boom van 2018 geplant, een boom ter ere van alle geboortes van 2017.

Deze plek herinnert er ons aan dat er tussen geboorte en dood een heel leven ligt, een leven dat we in harmonie met anderen en de natuur kunnen vieren.

Aniko Ozorai

• Op 1 november vindt het ‘fête des feus’ plaats. Vanf 14 tot 16 is de herinneringstuin open.
• Rue de Calonne- Pont de Vaulx in Chercq
• www.famawiwi.com